Được coi là một trong những làng nghề muối cổ còn duy trì đến ngày nay của vùng châu thổ sông Hồng, vùng đất Thái Thụy, Thái Bình duy nhất có một xã nhỏ ven biển là địa danh vừa có phủ và Đền thờ về Bà Chúa Muối, đó là xã Thụy Hải – một địa phương hội tụ nhiều danh truyền và di tích nổi bật mà trên cả nước hiếm nơi nào có được.
Làng Quang Lang xưa thuộc huyện Thụy Vân, phủ Thái Bình, trấn Sơn Nam Hạ thời Trần. Ngày nay, là một làng thuộc xã Thụy Hải, huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình- nơi nổi tiếng với nhiều lễ hội đặc sắc như: Hội cầu ngư (ngày 25 tháng giêng), Hội tế Thành hoàng (ngày 27-7 âm lịch), đặc biệt là hội ông Đùng, bà Đà được tổ chức vào ngày 14- 4 âm lịch hàng năm - đúng vào mùa hoa Đùng nở rộ.
Hàng năm, cứ vào ngày 14-4 âm lịch, các thôn xóm quanh vùng lại náo nức trong không khí nhộn nhịp, linh thiêng của Lễ Hội Bà Chúa Muối. Câu chuyện về bà Chúa hiện thân của hình tượng người phụ nữ trẻ khi xưa còn bỏ ngỏ kéo dài từ truyền thuyết ra đến đời thực, từ quá khứ sang hiện tại, sống động trong từng nghi thức cúng lễ và tục múa Đùng kỳ lạ đậm chất tâm linh huyền bí, khơi gợi trí tò mò đến khắc khoải cho bất cứ ai đã từng được nghe qua.
Sách xưa chép lại: Bà Chúa Muối tên thật là Nguyễn Thị Nguyệt Ảnh, sinh năm Canh Thìn (tức năm 1280) tại trang Quang Lang, huyện Thụy Vân, phủ Thái Bình trong một gia đình làm nghề muối. Từ thuở nhỏ, nàng đã có tài mạo khác thường, chăm đọc sách vở và rất mực thông minh. Thấy việc làm muối quá vất vả, mỗi khi học xong Nguyệt Ảnh thường ra đồng giúp bố mẹ làm việc. Nhưng mỗi lần giúp bố mẹ thì bà đi đến đâu trời lại râm đến đấy. Nghề làm muối phải có ánh nắng, nắng càng to thì muối càng đẹp.
Lo lắng cho nghề truyền thống và kế sinh nhai của cư dân địa phương, những người cao tuổi trong làng đã họp nhau lại, bàn ra kế đóng cho nàng một chiếc thuyền để nàng mang muối đi buôn nơi khác. Trong một lần buôn, thuyền của nàng đậu ở bến sông gần kinh thành Thăng Long. Vừa hay lại đúng vào dịp vua Trần Anh Tông đi kinh lý qua sông. Toán quân lính nhà vua đi qua bến thuyền nàng đậu nghỉ, khát nước, họ lại gần xin, bỗng lấp ló trên thuyền trông xa thấy một cô gái xinh đẹp nhan sắc như hoa, phong thái dịu dàng khác người, liền lập tức về tâu với nhà vua.
Cơ duyên như trời định, bước chân từ bến nước thuyền quê, nàng đã vào cung. Nàng được vua rất sủng ái cho làm Tam phi, ít lâu sau thì mang thai. Nhưng hậu cung xưa nay vốn không ít chuyện thị phi. Chẳng may Tam phi gặp tai oan, bị kẻ gian hãm hại, thai nhi đã trải qua 9 tháng 10 ngày mà vẫn không sinh nở được.
Vua Trần Anh Tông quyết định đưa nàng về quê ngoại, hi vọng những làn gió mát của biển sẽ cứu sống được Tam phi. Thấy nàng chiều nào cũng ngồi nhìn ra cánh đồng muối của làng, lũ trẻ mục đồng hò nhau lấy bồ làm người nộm, hái hoa mỏ gà, đứng vây quanh nhảy múa để nàng vơi bớt nỗi buồn. Nhìn lũ trẻ làng quê nhảy múa, nàng rất vui, nhưng bệnh tình không thể qua khỏi. Một ngày, nàng nhếch mép cười, rồi đột ngột qua đời, hôm ấy đúng vào ngày 14 tháng 4 âm lịch năm Mậu Tuất. Nhà vua hay tin vô cùng thương xót đã sắc phong cho bà làm Phúc thần.
Hằng năm, cứ đến ngày 14 tháng 4 âm lịch, dân làng Quang Lang lại tổ chức Lễ hội Bà Chúa Muối. Những ngày này, người ta làm những hình nộm ông Đùng bà Đà, diễn lại tích trò xưa trẻ con chơi hầu bà. Màn biểu diễn múa bao gồm một ông Đùng, một bà Đà tượng trưng cho hai bố mẹ và hai hình nộm con tượng trưng cho con cháu. Khi múa, các hình nộm nghiêng ngả, lúc quay sang phải, khi lại quay sang trái. Các vai ông Đùng bà Đà phối hợp sao cho thật nhuần nhuyễn. Có những lần giáp mặt thân chập vào nhau, tượng trưng cho ước vọng sinh sôi nảy nở, mong nhiều hoa trái của dân làng. Đùng bố, mẹ đi trước. Các Đùng con quấn quýt theo sau. Đoàn người nhộn nhịp vừa đi vừa chúc tụng nhau. Người ta xướng vang những câu ca chúc tụng công đức Bà Chúa Muối.
(Ảnh: Trình diễn múa ông Đùng bà Đà tại Bảo tàng dân tộc học Việt Nam năm 2019)
Trải qua hàng trăm năm, lễ hội Bà Chúa Muối và tục rước Đùng vẫn giữ nguyên được bản sắc độc đáo vốn có. Câu chuyện về một Bà Chúa Muối ở Thái Bình sẽ còn sống mãi với thời gian và sẽ không chỉ dừng lại trong đoạn đường ngõ hẹp. Hôm nay cũng như mai sau nữa, câu chuyện ấy vẫn như con thuyền lướt sóng đến với mọi bến bờ, hòa vào dòng người mỗi dịp về trảy hội trên miền quê xã Thụy Hải, huyện Thái Bình.
Từ mùng 3 đến mùng 5 Dịp Tết Nguyên đán Canh tý 2020 vừa qua, múa ông Đùng, bà Đà đã được các nghệ nhân dân gian Thái Bình mang đến biểu diễn tại Bảo tàng dân tộc học Việt Nam (Hà Nội), phục vụ đông đảo người xem trong nước và quốc tế.
