Miếu Giai tọa lạc tại thôn Thanh Trai, xã Minh Lãng, thờ Bản cảnh thành hoàng Linh Phù Tuấn Lương Hùng Võ đại vương. Theo các tài liệu Hán Nôm, thư tịch cổ còn lưu lại thì Hồng Võ Đại Vương tên thật là Nguyễn Thiện. Cha Ngài là Nguyễn Đạt, mẹ là Trần Thị Quang, quê gốc tại đạo Kinh Bắc, nay thuộc thành phố Việt Trì, tỉnh Phú thọ. Ngài sinh trưởng trong gia đình có dòng dõi nối đời làm quận trưởng. Ngài là con duy nhất trong gia đình. Nguyễn Thiện được nuôi dậy hết sức tử tế, bẩm sinh lại thông minh. Năm lên 10 tuổi ông đã thông thạo thi thư, văn võ song toàn, nổi tiếng khắp vùng. Thấy Nguyễn Thiện là người tài - đức song toàn, Tản Viên Sơn Thánh đã giới thiệu Ông về làm quan trong triều. Chỉ một thời gian, Nguyễn Thiện hết lòng phò tá vua Hùng thứ 18, trong thì chấn chỉnh văn đức, ngoài thì lo việc biên cương. Nhiều lần Nguyễn Thiện đã đem quân đi đánh dẹp các đạo quân xâm lược, nên được nhà vua phong Hồng Võ Đại Vương, ban đất tại phủ Kiến Xương, nằm dọc dải sông Hồng ngày nay làm thực ấp. Khi đất nước yên bình, ông xin Vua Hùng cho về vùng thực ấp để sinh sống. Ông cho xây hành cung tại khu vực làng Giai, tổng Nội Lãng. Trong thời gian sinh sống tại khu vực tổng Nội Lãng, ông mộ dân lưu tán khắp nơi về vùng này khai hoang lập ấp, phát triển làng xã. Ông đã xin miễn thuế cho dân làng và mở mang các công trình thủy lợi để phục vụ sản xuất nông nghiệp, dạy nhân dân trồng trọt, chăn nuôi. Ngoài ra, ông còn ra sức chữa bệnh cứu dân nên được nhân dân trong vùng hết sức tôn kính. Khi Ông mất đi, dân làng tôn làm: thần hoàng của 9 làng xung quanh làng Giai (Theo phả tích, lưu giữ). Ngôi miếu Giai là nơi thờ chính của ông. Từ đó về sau trải qua các đời Lý, Trần, hậu Lê- thường linh ứng, hộ quốc cứu dân, vì vậy được các đời ban thưởng mỹ tự Thượng đẳng trung thần. Được hưởng cúng tế mãi mãi cùng trời đất, núi sông.
Lễ đón nhận Bằng xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật Quốc gia Miếu Giai
Di tích Miếu Giai được xây dựng vào thời Nguyễn, kiến trúc tiền nhất hậu đinh với bộ khung bằng gỗ lim. Tổng thể di tích gồm các hạng mục: cổng miếu, sân miếu, khu vực miếu chính ( tòa tiền tế, trung tế và hậu cung).Căn cứ vào sắc phong cổ nhất lưu tại di tích ( năm Hồng Đức 28 - 1497) khẳng định Miếu Giai được xây dựng vào thời Lê. Đến thời Nguyễn, năm Thành Thái thứ 19 (1907) tòa trung tế và hậu cung được trùng tu lại. Hiện nay, trên câu đầu tòa Trung tế còn lưu dòng chữ Hán: “Thành Thái thập cửu niên, Đinh Mùi trọng xuân, Thanh Trai thôn toàn tu kỵ”. Đến năm Duy Tân thứ 5 (1911), tòa Tiền tế tiếp tục được trùng tu lại. Vào các năm 2000, 2014, 2016 di tích được tu sửa nhỏ: đảo ngói, thay một số hoàng rui bị mục gẫy, sửa cửa, trát lại tường, lát nền, xây cổng. Hiện nay, di tích vẫn được giữ nguyên vẹn kiến trúc thời Nguyễn. Cổng được xây dựng theo dạng tam quan. Cổng chính gữa cao 7,8m; rộng 5,5m. Mái làm kiểu mái cong. Bờ nóc đắp đấu hai đầu, chính giữa đắp lưỡng long chầu nhật. Bốn góc đao đắp hoa văn lá lật. Trán cổng đắp chữ Hán “Thanh Tu Từ”. Vách cổng xây bằng gạch dạng trụ biểu, trên thân đắp nổi câu đối bằng chữ Hán. Cửa chính mở hai cánh làm bằng sắt ống. Hai cổng phụ cao 4m, rộng 1,8m. Mái cũng được làm kiểu mái cong, lợp ngói mũi, đầu đao đắp hoa văn lá lật. Vách cổng cũng được xây bằng gạch kiểu trụ biểu, trên thân đắp nổi câu đối bằng chữ Hán. Hai cổng phụ mở một cánh cửa. Cánh cửa làm bằng sắt ống. Sân miếu được chia thành hai khoảng sân. Sân trước cửa miếu rộng hơn 300m2, được lát bằng gạch giếng đáy màu đỏ. Phần sân từ cổng vào được đổ bê tông vững chắc. Toàn bộ khu sân rộng là nơi tập trung dân làng vào các mùa lễ hội, là nơi trung tâm của các nghi lễ cúng bái và các trò chơi dân gian. Tòa Tiền của miếu gồm 05 gian được xây theo kiểu mái cong, đao guột. Mái lợp ngói mũi, bờ nóc đắp rồng ngậm đại bờ, chính giữa đắp lưỡng long chầu nhật. Các bờ cong đắp đấu. Các góc đao đắp lá lật. Tòa tiền tế mở ba cửa, cửa làm kiểu bức bàn chân quay. Hai gian đầu hồi mở cửa sổ tròn khung chữ thọ. Bộ khung kiến trúc được làm bằng gỗ lim với bốn hàng cột với bốn bộ vì kèo. Các bộ vì kèo làm thống nhất thượng giá chiêng, hạ chồng rường. Các trụ được chồng đấu hoa sen. Các thanh rường và nghé, bẩy tiền, bẩy hậu chạm hoa văn lá lật. Bên trong tòa tiền tế, ở gian chính giữa đặt ban thờ công đồng, hai bên ban thờ đặt bộ bát biểu. Phía trên các gian treo các bức đại tự, dọc các thân cột treo câu đối bằng chữ hán.
Toà Trung tế gồm 03 gian được xây theo kiểu mái cong đao guột. Mái lợp ngói mũi, các bờ cong đắp đấu và nghê chầu, góc đao đắp hoa văn lá lật. Tòa này mở ba cửa, các cửa làm dạng bức bàn chân quay. Bộ khung chịu lực của tòa trung tế làm bằng gỗ lim với bốn hàng cột và bốn bộ vì kèo. Hai bộ vì gian chính giữa làm theo kiểu thượng giá chiêng hạ: tiền chồng rường hậu kẻ. Hai bộ vì ở hai gian đầu hồi làm theo kiểu thượng giá chiêng hạ chồng rường. Trong tòa trung tế, tại gian chính giữa thờ đức Thánh Trần, gian bên tả thờ Đức Ông và gian bên hữu thờ Mẫu. Phía trên cũng được treo các bức đại tự và dọc các thân cột treo câu đối. Tòa Hậu cung 03 gian, hồi văn, mái chảy, lợp ngói mũi. Bộ khung chịu lực được làm bằng gỗ lim với bốn hàng cột và 4 bộ vì bộ vì kèo. Bài trí thờ tự tại tòa hậu cung gồm: Gian đầu tiên đặt ban thờ đức thành trần. Trên ban đặt một cỗ khám khá to và cổ kính, hai tượng hầu đặt hai bên. Hai gian phía trong đặt ban thờ thành hoàng làng. Tầng thấp đặt ngai và bài vị thờ, tầng sau đặt khám thờ, trong khám đặt tượng thành hoàng và một tượng Mẫu.
Theo sử sách ghi lại, vào thời kỳ 1950 – 1954 khu vực Miếu Giai là nơi bố trí trận địa chống càn của giặc Pháp, từ thị xã Thái Bình với binh lính của bốt ở Mễ (Tân Phong), lên càn quét ở Minh Lãng, lực lượng vũ trang du kích, bộ đội chủ lực huyện Thư Trì đã mai phục tại khu vực Miếu Giai để đón đánh giặc di động trên đường 223. Trận chống càn thắng lợi, giặc Pháp bị thất bại nặng nề vì vậy ngày hôm sau Pháp củng cố lực lượng kéo lên Minh Lãng càn quét trả thù. Trong trận này do lực lượng mỏng, yếu nên ta phải rút quân, giặc vào các làng đốt phá bắn giết nhiều người trong đó có việc chúng đã bắt 19 người đưa đến cầu Giai dùng lê đâm chết hất xác xuống sông, máu đỏ khắp đoạn sông từ cầu Giai đến Trung Nha. Thôn Thanh Trai hằng năm đến ngày này gọi là ngày giỗ trận. Tại di tích hiện nay còn lưu giữ rất nhiều hiện vật thời Lê, thời Nguyễn có giá trị như: 18 sắc phong của thời Lê, trong đó có 1 sắc phong có niên đại năm Hồng Đức 28 (tức năm 1497). Theo đánh giá của các nhà nghiên cứu đây là sắc phong cổ nhất trên cả nước được lưu giữ đến nay. Ngoài ra còn lưu được các sắc tiêu biểu như: Vĩnh Tộ thứ 6, Vĩnh Tộ thứ 8, Dương Hòa thứ 5, Phúc Thái thứ 7, Cảnh Trị thứ 2, Cảnh Hưng thứ 9, Cảnh Hưng 44 ... ngoài ra, ở Miếu còn có 14 sắc phong thời Nguyễn, 01 quyển thần tích, 02 ngai thờ, 05 khám thờ, 14 tượng thờ, 01 cỗ long đình, 01 bộ bát biểu, 01 bộ kiệu bát cống, 01 bộ kiệu long đình, 07 bức đại tự, 02 bức cuốn thư, 07 đôi câu đối, 02 quán tẩy, 02 mũ thờ, 04 bát hương, mâm bồng, chân đèn.....
Các trò chơi dân gian được tổ chức trong ngày lễ hội
Tại miếu Giai có hai ngày lễ hội lớn: Ngày 9/4 âm lịch là ngày sinh của thành hoàng làng; ngày 14/11/âm lịch là mất của ông. Song, lễ hội chính được tổ chức vào ngày mất của ông, đó là ngày 14/11.Vào trước năm 1945, lễ hội tại Miếu Giai được diễn ra trong 3 ngày từ ngày 14 đến ngày 16 tháng 11 âm lịch, cứ hai năm tổ chức lễ hội một lần. Miếu Giai được coi là miếu hàng tổng nên cứ vào dịp lễ hội là “Thập thôn phụng sự”: Thanh Trai (Giai), Bùi Xa (Bùi), Phù Lôi (Gòi), Thanh Long, Nội Nha, Súy Hãng (Sẳng), Lại Xá, Trung Nha, Đồng Đức, Trực Nho cùng tham gia tổ chức lễ hội. Sau lễ rước là lễ tế thần của các thôn làng và dòng họ. Phần hội, các trò chơi dân gian như: chọi gà, kéo co, nhảy dây, cờ người, đấu vật, đấu roi... được diễn ra vui vẻ, đầm ấm. Buổi tối tổ chức hát chầu văn, hát chèo đò. Ngày nay, do điều kiện không cho phép nên việc tổ chức lễ hội của “thập thôn” không được duy trì như trước. Lễ hội tại miếu Giai cũng được rút ngắn trong hai ngày 14, 15 tháng 4 âm lịch hằng năm. Phần lễ và phần hội vẫn được duy trì tổ chức trang nghiêm và ấm cúng.
Thanh Hoa (sưu tầm tổng hợp)
